Adriaen Koerbagh, Een Ligt schynende in duystere plaatsen, 1668

Adriaan Koerbagh

In 1668 publiceerde de Amsterdamse arts Adriaan Koerbagh het enige woordenboek dat ooit in Nederland werd verboden. Dat was vanwege de definities die Koerbagh, een volgeling van Spinoza, schreef bij de theologische begrippen. Koerbagh vluchtte naar Culemborg, indertijd een vrije heerlijkheid, waar hij aan een nieuw boek begon: Een ligt schijnende in Duystere Plaatsen. Hierin zette hij zijn filosofische en godsdienstige opvattingen nog eens systematisch uiteen. Toen de drukker ontdekte met wie hij te doen had, overhandigde hij het manuscript, dat slechts ten dele was gedrukt, aan de Amsterdamse schout. Die vertrok naar Culemborg om de stedehouder te dwingen Koerbagh uit te leveren, maar de vogel bleek gevlogen. Vermomd met een zwarte pruik wist Koerbagh zich in Leiden nog een tijdje schuil te houden onder de naam Pieter Wilte, maar hij werd verraden, van zijn bed gelicht en met geboeide voeten (pede ligato) naar Amsterdam vervoerd. Daar werd hij opgesloten in het zogenoemde rasphuis, waar hij hardhout moest raspen. Koerbagh stierf al snel van uitputting, 37 jaar oud.

Gulden

Ruim honderdvijftig jaar later, in 1822, kocht baron Van Westreenen, de stichter van Huis van het boek, dit exemplaar van het werkje voor één gulden. De tekst is tot bladzijde 176 gedrukt, de rest – tot bladzijde 454 – is in handschrift aangevuld. Twee jaar later kocht Van Westreenen nog zo’n exemplaar. Voor zover bekend zijn dit de enige exemplaren die bewaard zijn gebleven.